Marek Gizmajer
Zakon krzyżacki, czyli Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, powstał w Ziemi Świętej ok. 1191 roku podczas III krucjaty, która rok później dobiegła końca. W 1226 roku książę mazowiecki Konrad nękany przez Prusów wezwał Krzyżaków na pomoc oddając im ziemię chełmińską. Papież zezwolili im na utworzenie księstwa na terenach odebranych Prusom, których nawracanie uznano za nową krucjatę.
Po kilkudziesięciu latach ambicje polityczne zaczęły górować nad Bożym posłannictwem i w XIV wieku Krzyżacy najechali polskie Pomorze Gdańskie i Mazowsze. W 1409 r. wybuchło przeciwko nim powstanie na Żmudzi. Wielki Mistrz Ulrich von Jungingen poprosił Władysława Jagiełłę o neutralność, król odmówił i Wielki Mistrz znów zaatakował ziemie polskie.
W maju 1410 wyruszyły spod Wawelu wojska Małopolski. W drodze na północ udały się do klasztoru Świętego Krzyża w Górach Świętokrzyskich aby modlić się o zwycięstwo. 30 czerwca wojska Wielkopolski i Małopolski przekroczyły Wisłę pod Czerwińskiem i połączyły się z siłami Mazowsza i Litwy. Rankiem 15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem stanęły naprzeciw siebie potężne armie, z jednej strony zakon wspomagany przez rycerstwo zachodnioeuropejskie a z drugiej siły polskie, litewsko-ruskie i smoleńskie wspomagane przez oddziały czeskie, mołdawskie i tatarskie.
Bitwa rozpoczęła się około południa i trwała ponad sześć godzin (fot. Bitwa pod Grunwaldem pędzla Jana Matejki, za Wikipedią). Była jedną z największych bitew w historii średniowiecznej Europy i jedną z trzech najważniejszych bitew w historii Polski, obok odsieczy wiedeńskiej i Cudu nad Wisłą. Praktycznie cały czas przewagę miały wojska dowodzone przez króla Polski. Tylko raz jazda krzyżacka odepchnęła siły księcia Witolda, choć tzw. ucieczka Litwinów według niektórych historyków była początkowo pozorowana. Zmagania skończyły się okrążeniem i rozbiciem wojsk krzyżackich przed zachodem słońca.
Jan Długosz bezpośrednio po bitwie określił ją jako sprawiedliwość dziejową. Zauważył, że dwa miecze przysłane Jagielle stanowiły symbol wezwania na Sąd Boży, który przyznał słuszność Polakom i ich sojusznikom. Wcześniej Królowa Jadwiga ostrzegała Krzyżaków, że nie wypełniają Bożej misji, zaś ich zaborczość, potęga i pycha są zaprzeczeniem chrześcijaństwa. 12 lat przed bitwą zapowiedziała posłom Wielkiego Mistrza, że jeśli zakon nie zaprzestanie polityki wojny przeciw chrześcijańskim narodom poniesie klęskę.
W 1414 roku na Soborze w Konstancji ks. Paweł Włodkowic, rektor Akademii Krakowskiej, wykazał przed Papieżem, cesarzem i hierarchami z całej Europy, powołując się na autorytety Kościoła, np. św. Tomasza z Akwinu, i współczesne pojęcia praw człowieka, że Krzyżacy naruszali istotę chrześcijaństwa, zaś Polska, Litwa i ich sprzymierzeńcy prowadzili i wygrali wojnę sprawiedliwą. Trzeba dodać, że razem z polskimi chorągwiami do boju ruszyli proboszczowie z całego kraju. Ks. Mikołaj Trąba, późniejszy Prymas Polski, był współautorem wojennej strategii wraz z Jagiełłą i Witoldem. Zbigniew Oleśnicki, sekretarz króla, późniejszy biskup krakowski i pierwszy w historii polski kardynał, w krytycznej chwili zamienił pióro na kopię i uratował życie Władysława Jagiełły.
Wynik bitwy miał zasadniczy wpływ na stosunki polityczne w Europie, poważnie osłabiając potęgę Krzyżaków i wynosząc dynastię jagiellońską do szczytów potęgi. Według niektórych badaczy sukces wojsk polskich był tak wielki, że zaniepokoił samego Jagiełłę, który w obawie o znaczenie rodzimej Litwy celowo opóźnił pościg za niedobitkami i nie zdobył Malborka.
Bitwa pod Grunwaldem była też pierwszym wielkim sukcesem koncepcji politycznej zwanej dziś jagiellońską. Okazało się, że połączone siły Europy Środkowo-Wschodniej mogą zapewnić skuteczną obronę przed wspólnym zagrożeniem. Zrozumiał to król Zygmunt Stary, który w 1569 roku w Lublinie podpisał unię realną gwarantującą Polsce i Litwie nie tylko potęgę militarną, ale także ogromny sukces gospodarczy i kulturowy. Współpracę narodów w myśl koncepcji jagiellońskiej reaktywował Józef Piłsudski. Także dziś jest ona dyskutowana w środowiskach patriotycznych przy niechętnym nastawieniu Rosji i Niemiec.
Symbolika Grunwaldu przez stulecia miała duże znaczenie dla potomków wszystkich walczących stron. Dwa miecze jako symboli Bożej sprawiedliwości zostały wyryte na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie i do dziś są umieszczane w oznaczeniach wielu pól bitewnych. Władze PRL wręczały swoim bojownikom Krzyż Grunwaldzki, zlikwidowany dopiero po upadku komunizmu.
W czasie bitwy wojska Jagiełły zdobyły 51 chorągwi przeciwnika opisanych i zilustrowanych przez Długosza. Część z nich otrzymał książę Witold, część powędrowała na Wawel. Te ostatnie zostały w 1797 roku wywiezione przez Austriaków do Wiednia, gdzie przepadły bez wieści. W 1937 roku na podstawie opisów Długosza chorągwie zrekonstruowano i ponownie umieszczono na Wawelu, ale wkrótce Niemcy wywieźli je do zamku malborskiego (Niemcy z chorągwiami grunwaldzkimi na Wawelu, po 1939 roku), skąd wróciły na Wawel dopiero po II wojnie.
Także potomkowie sojuszników Jagiełły starali się włączać Grunwald do własnej narracji historycznej. W PRL w latach 50-tych szkolne podręczniki będące tłumaczeniami autorów radzieckich podawały, że z pola bitwy uciekli kolejno Tatarzy, Litwini i Polacy, zaś wroga powstrzymały pułki ruskie spod Smoleńska i dopiero pod ich przewodnictwem zawstydzeni sojusznicy powrócili i wspólnie pokonali wroga. Z kolei na Litwie czasem pojawiają się interpretacje, według których decydujący wpływ na zwycięstwo miały oddziały księcia Witolda.
Duży wysiłek w zatarcie pamięci o chwale oręża polskiego włożyli Niemcy w XX wieku. Symbolika krzyżacka była przez nich wykorzystywana podczas plebiscytu na Warmii i Mazurach w 1920 roku (il. niemiecki plakat z plebiscytu na Warmii i Mazurach). Intensywną propagandą objęli także sam Grunwald (niem. Tannenberg) w którego okolicy w 1914 roku rozegrała się część zmagań gen. Hindenburga przynoszących całkowite zwycięstwo nad 120-tysięczną armią rosyjską. Niemcy nazwali je bitwą pod Tannenbergiem, choć nie był on terenem walk, ale miał stać się symbolem odwetu za rok 1410.
Po wojnie wzniesiono tu na powierzchni 7,5 hektara symbol germańskiej potęgi - ogromne mauzoleum z ośmioma 20-metrowymi wieżami, w którym w 1934 roku umieszczono ciało Hindenburga (fot. Mauzoleum Hindenburga). Jednaki już w 1945 roku. Niemcy musieli je ewakuować a mauzoleum wysadzić w powietrze. Później zrównano je z ziemią, zaś marmur i granit wykorzystano do budowy Pałacu Kultury i Domu Partii w Warszawie oraz pomnika wdzięczności Armii Czerwonej w Olsztynie.
Zakon krzyżacki przetrwał stulecia. Po raz ostatni wywołał negatywne reminiscencje w 1958 roku gdy kanclerz RFN Konrad Adenauer został pasowany na honorowego rycerza i świat obiegło jego zdjęcie w płaszczu z czarnym krzyżem (fot. Konrad Adenauer, w pierwszym rzędzie z podniesioną ręką). Polityk ten kwestionował granice Polski i dążył do amnestii dla nazistów, a także do remilitaryzacji i zjednoczenia Niemiec. Był jednym z współtwórców Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, poprzedniczki Unii Europejskiej. Na szczęście dziś zakon liczy kilkuset członków, zajmuje się duszpasterstwem, służbą zdrowia, domami opieki i sierocińcami. Siedziba Wielkiego Mistrza znajduje się w Wiedniu, zaś zgromadzenia w Niemczech, Włoszech, Słowenii, Czechach, Słowacji, Belgii i Holandii.
Z kolei na polach pod Grunwaldem od kilku lat prowadzone są szeroko zakrojone badania archeologiczne z udziałem kilkudziesięciu naukowców z wielu krajów. Okazuje się, że bitwa rozegrała się na znacznie większym obszarze niż dotychczas zakładano i jej historia nie jest jeszcze zamknięta (Grupa rekonstrukcyjna wojsk krzyżackich, fot. p. T. Waszczuk, PAP).
Co roku od 23 lat organizowane są też jej rekonstrukcje, na które przyjeżdża do kilku tysięcy pasjonatów historii m.in. z Polski, Niemiec, Włoch, Francji, Finlandii, Czech, Słowacji, Węgier, Rosji, Białorusi, Ukrainy, a nawet USA. W bój rusza nawet 1400 żołnierzy, zaś widowisko ogląda ok. 100 tysięcy widzów (Grupa rekonstrukcyjna wojsk polskich, fot. p. T. Waszczuk, PAP). Wojna raz rozpoczęta nie kończy się nigdy.