Agnieszka Daca
Cykl obrazów inspirowany tekstami mistycznymi i postaciami ich autorów.
Mistycyzm jest obecny w wielu kulturach i religiach, jego pełnia wyraża się w działaniu, tworzeniu. Niejednokrotnie mistyków porównuje się do wybitnych artystów – stwarzających dzieła przeniknięte duchem daleko wybiegającym ponad przeciętność. Inspiracja artystyczna wykraczając poza świat materialny próbuje wyjaśnić ukrytą istotę rzeczy, i w tym wymiarze łączy się niejako z doświadczeniem mistycznym. Sztuka ma swoje źródło w poczuciu sacrum istniejącym w powszechnej świadomości ludzkiej. W obliczu dzieł sztuki poznanie dokonuje się zarazem na poziomie zmysłowym jak i duchowym, angażując całą istotę człowieka. W sztuce, tak jak w religii i filozofii, człowiek poszukuje ostatecznych odpowiedzi, próbując wyrazić rzeczywistość niewyrażalną. Wielu artystów, także w XX wieku, przyznawało, że poprzez akt twórczy dane im było zbliżenie się do Tajemnicy.
Sztuka współczesna wciąż odnosi się do spraw ostatecznych, podejmując motywy metafizyczne. Można je znaleźć w bliskim misterium świata duchowego malarstwie Jerzego Nowosielskiego i w niezwykle głębokim przekazie płócien Georgesa Rouault. Postacie słynnych mistyków przedstawia cykl wielkoformatowych rysunków Ernesta Pignon-Ernesta zaprezentowanych w Chapelle Saint-Charles w Avignon w 2008 r. Instalacje Chistiana Boltanskiego stwarzają atmosferę swoistego sanktuarium pamięci. Dzieła wielu artystów współczesnych, m.in. hiszpańskiego twórcy Miquela Barceló, odwołują się do archetypicznej duchowości i symboliki. Trzeba jednocześnie zauważyć, że treści mistyczne uległy głębokiej modyfikacji w dzisiejszej kulturze, pojawiając się paradoksalnie w zmaterializowanej i zdesakralizowanej postaci.
Teksty mistyczne są niezwykle nasycone treścią, a ich autorzy podkreślają trudność adekwatnego wyrażenia doświadczeń duchowych. Pojawiają się w nich obrazy, jednak siła i specyfika przekazu jaki niosą sprawia, że przełożenie ich na język form wizualnych wydaje się niemożliwe. Mimo to istnieją całkowicie dosłowne ilustracje takich tekstów, np. miniatury stworzone zgodnie z wizjami św. Hildegardy z Bingen.
W cyklu powstałych kompozycji nie zamierzałam podjąć próby przedstawiania wizji towarzyszących doświadczeniu mistycznemu. Jest jednak element, którego ekspresja wydała mi się szczególnie istotna – to tytułowy motyw „drabiny doskonałości”, który pojawia się w wielu tekstach i w tradycyjnej ikonografii mistycznej. Pierwsze skojarzenie wiąże się ze snem Jakuba, ale przede wszystkim jest to symbol dążenia duszy do Boga. W swoim dziele „Drabina raju” św. Jan Klimak opisał doświadczenie rozwoju duchowego człowieka, przedstawiając ten wysiłek poprzez metaforę trzydziestu stopni, które pokonujemy, dążąc w ten sposób do doskonałości. Św. Jan od Krzyża w dziele „Noc ciemna”, ukazuje kontemplację jako „tajemnicze schody”, po których wstępując w górę „dusza, poznaje i osiąga dobra i skarby niebieskie”.
W powstałym cyklu prac odwołuję się do mistycznej symboliki światła i koloru, poprzez którą starano się wyrazić rzeczywistość pozazmysłową. Pragnę rozpoznać w życiu mistyków istotne sytuacje i decyzje. Próbuję znaleźć obrazową syntezę ich doświadczeń duchowych i drogi życiowej, przedstawiając postacie w wybranym momencie życia, równocześnie nasycając warstwę struktury formalnej symboliką związaną z opisem doświadczeń mistycznych. Środki formalne służyć mają otwarciu na treści transcendentne i stworzeniu całościowej wypowiedzi na temat człowieka. Konstruowanie obrazu jest próbą znalezienia równowagi między formą a treścią, tak aby poprzez wartości wizualne zbliżyć się do prawdy o treści. Użyte środki nie tłumaczą dosłownie idei mistycznych, lecz są poszukiwaniami swoistego ekwiwalentu zmysłowego, przemawiającego do współczesnego odbiorcy. Moim zamiarem jest stworzenie obrazów bardziej wyrażających niż przedstawiających, zapraszających do refleksji i do kontemplacji.
Kolor jest najważniejszym elementem struktury. Posiada wartość symboliczną, jako widzialny znak wartości duchowych, ale także emocjonalno–ekspresyjną jako środek działający najbardziej bezpośrednio, wyrażający treści intuicyjne. Inspiracji poszukuję w teoriach barwy wiążących kolory z określonym znaczeniem symboliczno–mistycznym. Wykorzystuję ekspresję koloru opartą na skojarzeniach archetypicznych, odwołuję się także do filozofii koloru łączącej barwy z emocjami, stanem duszy. W obrębie jednej kompozycji stosuję ograniczoną gamę barw (fot. Drabiny doskonałości, akryl na płótnie, 100x70cm).
Światło ma także wymiar symboliczny. Jego duchową wartość wyrażała sztuka różnych epok, doświadczenie światła jest również dominującym przeżyciem w mistyce. Światło oznaczało iluminację, przemianę wewnętrzną. W średniowiecznej metafizyce światła jego blask miał pomagać duszy w przeniesieniu się ze świata widzialnego do niewidzialnego. Natomiast św. Jan od Krzyża formułuje teologię ciemności – w której Noc duszy jest konieczna do osiągnięcia duchowej doskonałości. Relacja światła i cienia jest również istotnym problemem malarskim. Bardziej zdecydowanie niż dotychczas przeciwstawiam ciemne i jasne partie obrazu, aby wzmocnić dynamikę jego struktury wizualnej.
Przestrzeń traktuję w sposób umowny, uproszczony, bez wprowadzania tradycyjnych elementów kreujących iluzję głębi. Poszukuję środków dla stworzenia struktury pośredniej między płaszczyzną a przestrzenią – która nie będzie jednak racjonalną konstrukcją. Swobodnie łączę w jedną całość różne aspekty przedmiotu i sytuacji przestrzennej. Zazwyczaj postacie są usytuowane w otwartej abstrakcyjnej przestrzeni, niejednokrotnie w układach zgeometryzowanych, jednak pojawiają się także elementy architektoniczne – zarys wnętrza, okno, itp. Inspiracji szukam zarówno w dawnych formach sztuki, jak i w regułach specyficznej dyscypliny przestrzennej malarstwa XX-wiecznego.
Ponieważ są to kompozycje figuralne, przy konstruowaniu obrazu obok wyobraźni ważne jest dla mnie także czerpanie z natury. Równocześnie wprowadzam uproszczenia i pewien rodzaj deformacji, dla podwyższenia wzrokowego napięcia, wydobycia większej ekspresji. Zachowuję zawsze istotne dla mnie kontrasty materii malarskiej, plam kładzionych transparentnie, laserunkowo z fragmentami budowanymi kryjącą warstwą farby, a także fakturą. Wprowadzam elementy dynamizujące kompozycję: ślady narzędzia pozostawione przez pędzel i szpachlę, przenikające się warstwy farby, płynne, żywe linie rysunku – który jest bardzo ważnym elementem współtworzącym obraz. W trakcie pracy również pozwalam niejako prowadzić się powstającemu obrazowi, dobierając i łącząc środki malarskie w miarę realizowania początkowej wizji.